Gmina Wielka Nieszawka

RYS HISTORYCZNY

GMINY WIELKA NIESZAWKA

            Na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy 1 stycznia 1973r. została utworzona Gmina Wielka Nieszawka, w której granicach znajdują się cztery sołectwa, tj.: Brzoza, Cierpice, Mała Nieszawka i Wielka Nieszawka oraz kilka osad usytuowanych na terenach leśnych: Dybowo, Kąkol, Chorągiewka, Niedźwiadki, Jarki.

            Jak podają źródła (słownik Królestwa Polskiego) historyczna nazwa części gminy to Nieszawa, (Nessau, (al.) Niszewken.

            Szczególnie ciekawą historię mają trzy wsie położone wzdłuż rzeki Wisły tj.: Mała Nieszawka, Wielka Nieszawka i Brzoza.

Na południowym skraju powiatu toruńskiego w centralnej części województwa kujawsko-pomorskiego położona jest gmina Wielka Nieszawka. Ten leżący na lewym brzegu Wisły obszar, łączy dwie historyczne, polskie krainy: Ziemię Chełmińską i Kujawy. Wg „Słownika Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” wydanego w 1880 roku, jego historyczna nazwa to: Nieszawa, Nessau i Niszewken.

            Historia Gminy to nie tylko dzieje Królestwa Polskiego. Pierwsze ślady historii odnajdujemy już około 8 tys. lat p.n.e. na terenie wsi Brzoza. Są to stanowiska archeologiczne o ogromnej wartości poznawczej. Znajdują się one obecnie na terenie poligonu wojskowego. Cały kompleks tych stanowisk (kurhany) datowany jest na okres schyłkowego paleolitu i mezolitu. Są one zaliczane do unikatów w skali europejskiej.

            W Gminie Wielka Nieszawka znajdujemy również wczesnośredniowieczne osadnictwo słowiańskie (ślady grodzisk), pozostałości po grodzie w Nieszawie i ruiny zamku krzyżackiego z okresu późnego średniowiecza. Wszystkie stanowiska archeologiczne są objęte ścisłą ochroną konserwatorską.

            W 1230 roku za sprawą Konrada Mazowieckiego na terenie obecnej Gminy przybyło siedmiu rycerzy Zakonu Najświętszej Marii Panny. Na ich czele stał Herman von Balk. W tym samym roku źródła historyczne wzmiankują o owych jako o „ Nessoueca Occola”. W owym również roku bracia zakonni rozpoczęli budowę pierwszego na ziemiach polskich zamku krzyżackiego. Z tego właśnie drewnianego zamku Krzyżacy, jak potocznie zaczęła nazywać braci zakonnych ludność miejscowa, rozpoczynają ekspansję na ziemie polskie.

            W latach 1251 - 1255 zakon utworzył już komturstwo nieszawskie, które obejmowało lewobrzeżny Toruń, sześć kęp wiślanych oraz wsie Murzynno i Orłowo sąsiadujące z Inowrocławiem.

            W 1269 roku Polacy zniszczyli zamek w Małej Nieszawce. W pierwszej połowie XIV wieku odbudowano go już jako zamek murowany, który zawierał: przedzamcze

z młynem, piekarnią, browarem, wozownią oraz łaźnię. W 1422 roku król Władysław Jagiełło odzyskał zamek i około roku 1425 zmusił Krzyżaków do jego zburzenia. Ostatnim komturem na zamku był Wilryk Treder.

            Jeszcze w 1422 roku król rozpoczął budowę nowego zamku w Dybowie a przy nim osady miejskiej Nieszawy, w skład której wchodziły tereny dzisiejszej Małej Nieszawki. Jednak w 1431 roku nowy zamek został zajęty przez Krzyżaków i na okres czterech lat (1431-1435) znów utworzono komturstwo nieszawskie. Na mocy pokoju w Brześciu Kujawskim po 1435 roku obszar ten na stałe wrócił pod panowanie Korony Polskiej.

            W 1425 roku Nieszawa zyskała prawa miejskie i zaczęła zagrażać hanzeatyckiemu Toruniowi. Mieszczanie toruńscy, żyjący głównie z handlu obawiali się nadanych w Nieszawie w 1454 roku przez króla Kazimierza II Jagiellończyka tzw. Statutów Nieszawskich. Zburzyli miasto Nieszawę, ludność zmusili do emigracji aż na tereny położone dalej na południe. Dawni mieszkańcy grodu przenieśli się w dół Wisły i tam ponownie założyli Nieszawę. Po tym historycznym wydarzeniu pozostały dwie wsie: Mała Nieszawka i Wielka Nieszawka. Obie wsie obecnie swoje nazwy przyjęły dopiero w 1815 roku.

            Osobliwe i ważne miejsce w historii Gminy Wielka Nieszawka zajmuje biskup włocławski Maciej Lubieński. To właśnie dzięki niemu z Holandii przybyli do Polski pierwsi olenderscy osadnicy.

Najstarszym śladem osadnictwa na tym terenie jest kontrakt lokacyjny z 3 stycznia 1594 roku, na mocy którego dziedzic Przyłubia wydzierżawia wieś Przyłubie osadnikom olenderskim „...uczciwym mężom Maciejowi Bekerowi, Hermanowi Bernerowi...” i innym.

            Postępując dalej lewym brzegiem Wisły osadnictwo olenderskie pojawiło się w Brzozie (1606r.), Otłoczynie (1620r.) i Słońsku (1605r).

            Dla nas jednak najbardziej istotne jest dawne osadnictwo w Wielkiej Nieszawce. Osadnikami byli Menonici - wyznawcy radykalnego odłamu protestantyzmu. Pierwsi osadnicy przestrzegali (wg praw swojej religii) zakazu noszenia broni, unikali piastowania funkcji publicznych, żyli w izolowanych gminach o wyraźnych i surowych zasadach moralnych.

            Gospodarstwa osadników wyróżniały się budownictwem i bogactwem inwentarza.

W XVII i XVIII wieku Menonici przebywali w Wielkiej Nieszawce i na Kaczej Kępie. Ta sama sieć osadnictwa istniała też w XIX wieku. W roku 1815 na tych terenach zamieszkiwało 47 rodzin luterańskich i 3 rodziny menonickie. W 1864 roku w Wielkiej Nieszawce i przyległych osadach mieszkało już 118 Menonitów.

            W latach dwudziestych XX wieku Menonici przeważnie już zniemczeni opuścili Wielką Nieszawkę. Pozostał po nich zbudowany w 1897 roku kościół. Obejrzeć można również zbór, będący dziś siedzibą Urzędu Gminy oraz cmentarz w Wielkiej Nieszawce.

            Po II wojnie światowej do domów pozostawionych przez Menonitów wprowadzili się repatrianci ze wschodu.

BRZOZA

Według źródeł historycznych wieś Brzoza stanowiła posiadłość biskupów włocławskich. W XVII wieku do wsi przybyli osadnicy holenderscy głównie mennonici. O ich obecności świadczy cmentarz z II połowy XIX wieku. W 1862 roku przez Brzozę poprowadzono linię kolejową Toruń – Aleksandrów Kujawski. Z historycznych obiektów w Brzozie pozostał murowany budynek dawnej szkoły podstawowej z ok. 1900 roku. Z terenu miejscowości pochodzą znaleziska archeologiczne datowane na okres paleolitu.

MAŁA NIESZAWKA

Miejscowość pojawia się źródłach historycznych jako: Nissoue, Nieszawa, Nessau, Niszewken. Po raz pierwszy Nieszawa wymieniona została w 1230 roku, gdy do przybyła tu pod dowództwem Hermana von Balka pierwsza grupa Krzyżaków. Gród nieszawski wraz z czterema wsiami został nadany zakonowi przez księcia Konrada Mazowieckiego. W XVII wieku na teren miejscowości Mała Nieszawka zostali sprowadzeni osadnicy z Holandii

WIELKA NIESZAWKA

Tereny dzisiejszej Wielkiej Nieszawki były częścią dóbr, które książę Konrad Mazowiecki nadał w 1230 roku zakonowi krzyżackiemu. Granice ziem krzyżackich rozciągały się pasem nad Wisłą od osady Brzoza – i dalej: do ujścia rzeki Zielona Struga. W XVII wieku do Wielkiej Nieszawki przybyli osadnicy z Holandii i Fryzji. Byli to głównie menonici ale i protestanci. Mennonici mieli surowe zasady moralne, wytyczone przez pzywódcę duchowego Menna Simmonsa. Przestrzegali zakazu noszenia broni, unikali piastowania funkcji publicznych, żyli w izolowanych gminach. Z powodu prześladowań mennonici opuścili Holandię w 1555 roku, osiedlili się min. na Żuławach i w Dolinie Dolnej Wisły. Byli niezwykle pracowici, wykazywali się ogromną zręcznością i kunsztem przy osuszaniu podmokłych terenów. Wsie zamieszkiwane przez mennonitów wyróżniały się schludnością i ciekawym budownictwem. Pozostawiali po sobie liczne cmentarze z interesującymi nagrobkami. Wielka Nieszawka posiada wyjątkowy układ urbanistyczny, jest to tzw. zabudowa w formie dwurzędówki bagiennej. Taki układ charakteryzuje się tym, że zagrody stoją rzędem wzdłuż drogi, a pola w formie pasów ułożone są prostopadle do niej, oddzielone od siebie rowami odwadniającymi. Zabudowania pochodzą z przełomu XIX i XX wieku, są to drewniane i murowane budynki. Mennonici opuścili te tereny w 1945 roku w obawie przed represjami ze strony Rosjan. Do istniejących budynków pomennonickich należą dawny zbór w Wielkiej Nieszawce, obecnie siedziba Urzędu Gminy oraz murowany budynek mleczarni w Wielkiej Nieszawce z końca XIX wieku.

CIERPICE

Miejscowość pojawia się w źródłach historycznych jako: Cierpitz, Ciernitz-1772 rok, Cierzpice -1879 rok, Cierspitz-1885 rok i wreszcie Schirpitz. Pierwsze informacje o osadzie pochodzą z XVII wieku kiedy starosta dybowski Stanisław Lubrniaec Dąbski zrujnowane dobra cierpickie, w tym młyn, oddał w emfiteuzę (rodzaj dzierżawy) na 40 lat przybyłym tam osadnikom holenderskim. W 1861 roku poprowadzono przez Cierpice linię kolejową w Torunia do Bydgoszczy. W 1875 roku wybudowano do dzisiaj istniejący, dworzec kolejowy. W okolicy możemy natknąć się na pozostałości młynów wodnych z XIX wieku.